Voorbij PTSS

Hoe kom je af van PTSS?  Dat was de vraag van een lezer naar aanleiding van mijn vorige blog. Mijn antwoord luidde `het hangt er vanaf hoe je er naar kijkt´. Dat antwoord heeft toelichting nodig die ik hier, op deze plek, graag wil geven.

Inmiddels is alles wat er te zeggen valt over PTSS misschien al wel een keer gezegd. Er zijn vele voorbeelden van uitgebreide en diepgaande onderzoeken die vooral veel materiaal verzamelen om met behulp van het statistisch gemiddelde oorzaak en gevolg te verbinden tot een behandelbaar verschijnsel.

Ik kan echter PTSS zoals die door militairen na uitzending wordt beleefd, in veel gevallen maar op één manier duiden, namelijk als het gevolg van een fundamentele beschadiging van de veilige bestaansgrond van de ziel.

In mijn antwoord zal ik daarom niet schrijven over statistische gemiddelden noch over wetenschappelijk bewezen behandelprotocollen. De ziel laat zich hierin niet vangen. Zij gaat nooit over gemiddelden, noch over het normale. De ziel gaat altijd over het bijzondere en het hoogst individuele.

In mijn antwoord zal ik vooral willen vertellen over de relatie tussen mij en mijn cliënten waarin het `proces van genezing´plaatsvindt. Over de spreekkamer waar heel behoedzaam en voorzichtig een relatie wordt opgebouwd. Over een relatie waarin op den duur voldoende veiligheid wordt ervaren zodat de ziel wil terugkeren in het contact en uiteindelijk haar verhaal wil gaan vertellen.

Prof dr. Mia Leijssen, hoogleraar psychologie en psychotherapeut in Leuven, België, maakt in navolging van H. Blijham (1984*), onderscheid tussen een emotioneel trauma en een existentieel trauma. Dit laatste, een existentieel trauma, sluit naar mijn mening beter aan bij de ervaring en beleving van een groot deel van de militairen die PTSS hebben.

Mia Leijssen schrijft (30 maart 2011*):

Het existentieel trauma kan het gevolg zijn van langdurige manipulatie, zoals opgroeien in een opvoedingssysteem dat de persoonlijkheid tenietdoet, of omringd zijn met mensen die een systematische vorm van brainwashing toepassen. Of het kan een korte en hevige ervaring zijn, zoals een gijzeling of een oorlogssituatie. Maar steeds gaat het om een bedreiging van het bestaan, de bestaansgrond is vijandelijk gebied, het (levens)systeem is levensvijandig en de identiteit van de persoon wordt gesloopt.

De ziel heeft zich teruggetrokken uit het contact met de wereld, met de mensen in die wereld, en deels ook met de persoon zelf. En waar de ziel zich terugtrekt is de mens zielsverloren, en verliest het leven haar bezieling.

Terugkomend op de vraag `hoe kom je er van af?´zou ik dan liever de vraag opnieuw stellen, maar luidt de vraag`Wat heeft de ziel nodig om terug te keren in het contact?´.

Ogenschijnlijk eenvoudig is mijn antwoord op deze vraag wanneer ik zeg: contact dat veilig genoeg is.

Schrijven hierover kan slechts verwijzen naar het mogelijke. Het ervaren van contact dat veilig genoeg is, kan echter wel. Hiervoor is een relatie nodig tussen twee mensen die bereid zijn alle aspecten van het bestaan toe te laten tot de relatie. En dan bedoel ik zowel de boosheid, de angst, de woede , de pijn en de eenzaamheid, als ook de afstand en het onvermogen om die afstand te direct te verkleinen.

Maar bovenal is het voor veilig contact noodzakelijk dat de hulpverlener, therapeut of psycholoog herkent dat het hier om een existentieel trauma gaat en niet om een emotioneel trauma.

Bij een existentieel trauma is de mens zich zelf kwijt geraakt en is hij niet in staat het contact met zich zelf te herstellen. Uiterlijk lijkt er op sommige momenten niets aan de hand te zijn, maar innerlijk is er een immense beleving van leegte die niet met muziek, alcohol of drugs te vullen lijkt. Het contact met anderen is moeilijk, zo niet onmogelijk, en de wereld om hem heen wordt als bedreigend ervaren.

Wanneer iemand een emotioneel trauma heeft opgelopen, dan blijft de persoon, hoe erg de gebeurtenis ook is, nog steeds verbonden met andere mensen die de pijn of het verlies bevestigen en erkennen. Er kan getroost worden, en er kan verwerkt worden. Er is nog een basis in het zelf om de ervaring een plek te geven, te integreren.

Maar bij een existentieel trauma is de pijn van het onbevestigd of niet erkend worden één van de ergste, misschien wel dubbel traumatiserende, gevolgen.

Dat velen die lijden aan een existentieel trauma dan ook aarzelen of heel lang wachten om hulp of begeleiding te zoeken, is begrijpelijk.  De therapeut die geen oog heeft voor deze wereld van verlatenheid, zal niet of slechts moeizaam de veilige omstandigheden weten te creëren samen met de cliënt, en ten behoeve van de terugkeer van de ziel. In deze driehoek tussen cliënt - ziel  en therapeut, is de ziel de belangrijkste speler. Maar de taal die zij spreekt is niet de taal van de ratio. De ziel wil voorzichtig en indirect benaderd worden. Soms met muziek, met een verhaal of met een gedicht. Soms met een herinnering, een beeld van een gelukkig moment. Soms door oprechte empathie en openheid. Maar bovenal door heldere menselijke betrekkingen, waarin men elkaar kan ontmoeten zonder oordelen of hokjes. Dit subtiele werk vraagt veel van alle betrokkenen; van zowel de cliënt als van de therapeut, terwijl zij als het ware in afwachting zijn van de ziel en haar moment van terugkeer. Desondanks is het niet onmogelijk en zijn er velen die door de eeuwen heen deze reis hebben gemaakt door de donkere nacht van de ziel.

En na de terugkeer zal de ziel gaan spreken. Het zal blijken dat het niet haar opzet was om te vertrekken, maar dat zij vooral gevonden wilde worden.

Laat ik deze blog eindigen met een regel uit een gedicht van Rainer Maria Rilke, die geschreven lijkt voor al die zielen die gevonden willen worden.

`Wellicht is alles wat er aan verschrikkingen leeft,

in diepste wezen wel niets anders

dan dat wat onze liefde nodig heeft´

* Mia Leijssen in een toespraak voor Vlaamse Huisartsen op 30 maart 2011

* H. Blijham, (1984). Het specifieke bij het existentieel emotioneel stress syndroom. 

   Tijdschrift voor Psychiatrie,26, 564-573.